Euskal herria.

zazpi probintziak

XV. mendetik aitzina Euskal Herrian gaindi ibili dira ehun kidetako Tzigano taldeak, Kapitain edo Kunde batek eramanik.

Horien lehen aztarnak ikusten dira Nabarrako Irunean 1435an eta 1483an Baionako herriko diruzainak urrezko eskutu batzu emaiten ditu « Bohemien Kundea »-ri.

Ibilkari diren konpainia horien lanetan bada dantza, musika, abereen tratua eta arotzaren trebezia ; eta herriz herri ibiltzen dira gomitatuak izan diren festetan parte hartzeko.

Hala nola Bizkaian,

• Holaz, 1559 urtean, Bizkaiako Balmaseda herriak ordaindu zuen Tzigano talde bat beraiek eman dantzendako.
• Eta berriz eskatzen ditu Jondane Johane bestentzako 1571an eta 1598an.
• 1559an Tzigano taldeak eman ikusgarri eta dantzendako ordainketa bat egiten du Lekeitio herriak.

L'arrivée des marchandes de sardines

Kontrolatze eta kanporatze neurrier ihes egiteko, XVI. mendetik aitzina talde txikiagoak baserri eskualdetan sartzen dira eta, emeki emeki, bertako usaiak, hizkuntza eta izenak bereganatzen dituzte.

Usaiako lanetan segitzen dute (zaregile, estainu obrazale, mando moztuzale, abere erakusle, kontrabandista edo tratulant) eta lekuko lanbide tradizionaletan sartuko dira : peoi, eguneko langile, mariñel edo zapatalari).
Lehen etxezaletzen markak badira XVII. mendean ; baina posible da lehenagorik ere izatea. Buhame taldeak sartzen dira borda hutsetan eta etxe zahar utzietan.
Lur puska bat eros eta etxeto zerbait eraikitzen dute eta hor saldo handi bat bizi da Artzain edo laborari bilakatzen dira batzu, bizi molde « normal » bat bereganatuz, hots eskualdeko beste jendeen berdintsua.

Ziburun eta Donibane Lohitzunen, XVIII. mendean, berrogeita hamar tzigano familia bizi dira eta « Kaskarot » izenaz deituak dira.
Itsasotik ateratakotik bizi dira. Urrunera arrantzara (balena, bakalau) joateko ekipak osatzen dira Baionan eta Donibane Lohitzunen eta tzigano gizonak hor sartzen dira beste Euskaldunak bezala.
Emazteak aldiz arrain saltzen ari dira.
Lehen Errepublikan, 1792tik 1804ala, « Chasseurs basques » batailoietan Buhameak badira eta Marinan berriz beste hainbeste...
 

Kanporatzeak hasten dira XVI. mendean eta hona adibide zonbait :

• 1538an,Donapaleun, Nabarrako Estatuen Biltzarrak kanporatze manu bat hartzen du Buhame, Egipziar, eskale eta beste zoin nahi arloteri buruz.


• Nabarrako Kortean, Tuteran eta 1549an, lege berezi batek kanporatzea antolatzen du.


• Baionan 1574an, Buhamek egoiteko debekua dute.


• Gipuzkoako Juntak bilduak ziren 1604an Tolosan eta kanporatze neurri zehatza erabaki zuten :
  200 errealeko sari bat ukenen zuen tzigano gizon bat harrapatzen zuenak eta 50 errealeko sari bat tzigano emazte bat harrapatzen zuenak.
  Gainera, zehazten zen oldartze bat egotean, zilegi zela hiltzea.
  Urte bat beranduago, erabaki berdintsua hartzen zuten Bizkaiako Juntek Gernikan.


• 1608an, muga ondoko herritarrak kezkatuak ziren ikusteaz nola Pirinioen gaindi ibiltzen ziren Tziganak eta eskatzen zuten Tziganen haizatzeko suzko armen erabiltzeko baimena, Oiarzungo biztanleek ardietsi zutenaren berdintsua.


• Nabarran 1549tik 1802 urtera hamazortzi abisu argitaraturik izan da eta horietan Buhameen aterbetzea edo haiekin komerzio egitea debekatzen zutenak baziren.


• Xiberoko Estatuko Erregistroan, 1721 urtean, biztanleer debekatzen da :
  « Buhame gizon ala emazte baten aterbetzea edozein etxe, borda edo lur pusketan, 50 libraren ordainez. »
  Zehazten da ere, « deiadar batekin kartieleko jendeak bilduko dira eta Buhameak lasterkaraziko, kartieletik kanpo ezar artino.»
  Zeren eta Buhameak gaitzesten dira « saldoan biltzen dira egunero eta damu hanitx egiten beren etengabeko ebasteekin. »

Castellane izeneko prefetak antolatu zuen eta 1802ko abenduaren 6tik 7alako gauan izan zen.
« Ikusirik prefeturako bulegoetan emanak izen diren kexuak, Estatuko administrazioeri eta Prefetari zuzenduak direnak eta Baiona eta Mauleko barrutietako Buhame izenarekin ezagutuak diren arloteen gain ezarten diren edozein desorden, ebasketa eta hilketak, erabakitzen du :
Baiona eta Mauleko barrutietan aurkituak izanen diren Buhame izeneko jendeak, beraien emazte et haurrak, atxilotuak izanen dira hilabeteko 15an eta ondoko egunetan ; eta eramanak izanen dira, lehen barrutikoak Baionarat eta bigarrenekoak Donibane Garazirat ; han atxilotuak egonen dira gobernuak beste erabakirik hartu arte. »
Denetara 475 persona atxilotuak izan ziren : 125 gizon, 155 emazte eta hamabi urtez peko 195 haur.

Atxilotu jendeen zerrenda : 2,1 idatzia Atxilotu jendeak Louisianarat eramanak izan behar ziren. Azkenean hamabi eta hamasei urteen arteko gazteak itsasontzigintzarat igorriak izan ziren, batzu tallerretan aprendiz izateko eta besteak ontzietan mutil izateko ;
hamasei eta hogeitabost urteen artekoak armadan ezarri zituzten.
Lan egiteko gai ziren gizon ezkonduak Aude eta Hautes-Alpes eskualdeko langunetarat eramanak izan ziren.
Hamabi urtez peko haurrak, emazteak, elbarrituak eta zaharrak sartu zituzten Frantzia barneko 27 eskale biltegietan (presondegi bezalako etxeak).
Gero pixkanak libratuak izan ziren baina hanitxek bizia hor galdu zuten.

Bohémiens (photo musée basque)

XIX. mendean Euskal Herriko Buhameen bizi moldea Europako beste eskualdetako Buhameen berdintsua zen.
Mando mozle edo zaregile ofizioetan ari ziren eta emazteak eske egiten.
Herri desberdinetan bizi ziren taldeek harreman estuak zituzten, Baxe Nabarran, Nabarra garaian eta Xiberoan, euskal jendetzarekin nahasketa batzu balin baziren ezkontzen bidez, Buhameen arteko ezkontzak zuen gehiengoa handia.
Duela guti arte, Euskara mintzatzen zuten Buhameek bazuetn rromani hizkuntzako hiztegi parte bat.

Eskualdeko jakintsu eta agintari zonbaitek taigabe galdetzen zuten Buhameen kanporatzea, aldiz beste batzuk proposamenak eginen dituzte Buhameen hiritar zintzo bilakarazteko. XXI. mendeko gertakariekin edo jenden erranekin lotura bat izatea ustagabea liteike !

• 1 1836ko Mémorial des Pyrénées-eko idatzi baten zatiak (-Frantsesez.)
   
• 2 Belzunce jaunaren erranak, Méhaineko auzapez zenean 1841an (-Frantsesez.)
   
• 3 Francisque Michel 1857ko « Le Pays basque » liburuan (-Frantsesez.)
   
• 4 Lespinasse abokatu jeneralaren mintzaldiko zatiak, 1863an, Paueko Kortean (-Frantsesez.)
   
• 5 Victor de Rochas-en idatzia, 1876ko « Les parias de France et d’Espagne » liburuan. Pdf. (-Frantsesez.)
   


• 6 Adrien Planté-ren idatzi batetaz, 1910an Donapaleuko auzitegian Akusazioburu zenean. (-Frantsesez.)
   
• 7 De Gorosterazu-k 1925an idatzi artikulu batetaz. (-Frantsesez.)
   


• Jean Barbier, baxenabartar idazle eta erretorrak, Donazaharreko Anxixarburu auzoan bizi zen Buhame taldeaz egin zuen deskribapen bat.
• 8 Jean Barbier-rek 1895an idatziaz (-Frantsesez.)
   

fanfare tsigane Vagabontu
(Xiru 2007)

Euskal Herrian, beste eskualdetan bezala, etxezaletu direnek lekuko izenordeak dituzte.
Pixkanaka, jendarte horren parte bat sartu da ingurumenean, hizkuntza ikastez eta zonbait aldiz bertakoekin ezkonduz.

Orai zaila da nabaritzea nor den buhame jatorrikoa Gainera Buhameen « naziotasuna » ez da transmititzen.
Ohar hau ere entzuten ahal da : « Honen aita (edo ama) Buhamea zen. »

Xiberoko azken Buhamek 1960 hamarkadan utzi dute beren bizi molde berezia herriko jendetzean sartzeko.
Ordura arte zareak eta txilar erratzak egiten zituzten, amuarrainak eta aingirak biltzen eta saltzen ; emazten lan molde nagusia eskearen egitea zen.
Bere bizi molde eta lanbide bereziak bazter utzi ondoan, Buhamea euskaldundu da %100 eta ondoko belaunaldi zonbait burrasoen historiaz ezjakinean ziren.
Erran genezake integrazio arrakastatsua izan zela …. non ez den, usaiako erranaldian bezala, « hori » odolean gelditzen !..

Halere Euskal Herriko toki batzutan eta bereziki Baxe Nabarran, buhame bezala ezagutuak diren komunitateak badira.
Bertakoak dakite Buhameak direla eta auzoek ere bai.
Eta bien arteko harremanak ez dira beti sinple !